Waarom leest een ambtenaar alleen ’s-middags de krant? ‘Anders heeft hij ’s-ochtends niets te doen’. Dit is een voorbeeld van een lange reeks stigmatiserende moppen over onze rijks dienaren. Er zijn veel moppen in omloop die vooral de vermeende luiheid van een ambtenaar onderstrepen. Henk Kleer heeft hierover zelfs een moppenboekje geschreven: ‘Een spuitbus vol zweetlucht’.

Het onderzoek naar de ethische afhandeling van de toeslagenaffaire bij de belastingdienst heeft een paar pijnlijke gebreken van ons ambtelijk apparaat aan het licht gebracht. De verhoren van de betroffen ambtenaren, top ambtenaren, bewindslieden, ministers en zelfs die van onze premier  Mark Rutte van 17 tot 26 november 2020 waren ronduit ontluisterend. Het begrip ‘verhuftering’ is tijdens deze verhoren geboren. Nu hebben ambtenaren traditiegetrouw helaas al een slecht imago. Is dit beeld wel terecht? Ik zal proberen wat voorbeelden nader te belichten.

Ondertekening van de correspondentie
Deze brief is automatisch aangemaakt en daarom niet ondertekend. Dit is de grootste onzin die er bestaat. Je kunt ook automatisch ondertekenen, flauwekul. De ontvanger voelt zich geschoffeerd en de verzender verschuilt zich achter de collectieve anonimiteit van de ambtenarij.

Het ontbreken van de menselijke maat
Het ‘killer gedrag’ van de medewerkers van de afdeling Toeslagen bij de Belastingdienst is hier een pijnlijk voorbeeld van. Verkeersovertredingen worden automatisch aangemaakt nadat het kenteken van de overtreder automatisch is geflitst.  Er is wel een beleidslijntje dat een beëdigd ambtenaar de overtreding objectief heeft kunnen beoordelen. …Als de APK verlopen is van de auto, dan stuurt het RDW (Rijksdienst voor wegerkeer) geheel automatisch een boete toe.

De interne ‘wij’ cultuur
Die ontstaat als er een verzameling gelijkgestemden bijeen worden gebracht. Ambtenaren die voor de publieke zaak werken leggen een ambtseed af. Jazeker, ze worden beëdigd. Een burger is hierdoor automatisch in het nadeel omdat zijn woord veel minder zwaar weegt dan dat van een beëdigde diender. Vooral discussie met een agent van politie worden hierdoor in een vroeg stadium in de kiem gesmoord. Veel beginnende ambtenaren worden met een schok geconfronteerd met de interne en vooral informele gedragscode. Loop niet te hard van stapel, ga niet een collega onder druk zetten om sneller te werken etc.

Geldingsdrang is sterk ontwikkeld
Het gelijk willen hebben is een belangrijk ingrediënt om hufterigheid te ontwikkelen.  De onaantastbaar wanende ambtenaar draagt naar buiten. Het ivoren torentjes complex noem ik dit.

Aanval is de beste verdediging
De dreigende taal van de correspondentie is kenmerkend. De Als …., dan …. Formuleringen rollen bij de lezer door het hoofd.

Het promotiecircus is belangrijk
Dit is een eeuwenoude traditie binnen de ambtenarij en vooral de bij de politici. De topambtenaren van de ministeries zijn grote stoelendansers. De politici azen op de topbanen in het luxueuze Brusselse EU circus. Kijk alleen maar naar de wisselingen van de Inspecteurs generaal (IG) bij de veelgeplaagde NVWA, onze nationale duiventil:

• Wim Schreuders 2009 – 2013
• Harry Paul 2013 – 2017
• Rob van Lint 1 juli 2017 – 11 maart 2020
• Maarten Ruys a.i. 1 mei 2020 – heden

Naast deze IG stoelendans is er een hele reeks interim managers aangenomen en is de ICT afdeling ook vergeefs geherstructureerd met enorme kostenexplosies tot gevolg.

Het gouden randje van de ambtenaar
Tot voor kort was het altijd zeer moeilijk om een ambtenaar te kunnen ontslaan. Schrijnend was om bijvoorbeeld te zien dat volledig incompetente leerkrachten ongestraft hun prutswerk konden voortzetten.  Het ABP pensioen is voor velen heilig. Arbeidsvoorwaarden en vooral de onkostenvergoedingen zijn zonder uitzondering riant te noemen. Zo start de werktijd van een NVWA controleur op het moment dat deze de voordeur verlaat. Nergens anders kom je deze regeling tegen.

Wat kunnen de oorzaken zijn van de verhuftering?
Kritiek leveren is altijd makkelijk, de oorzaken vinden is wat moeilijker en het vinden van verbeterpunten is het meest lastig. Toch wil ik wel een poging wagen.

De bezuinigingsdrift van de afgelopen paar kabinetten.
Vooral de ‘Rutteriaanse’ bezuinigingen zijn berucht. Men heeft rigoureus gesneden in het aantal werknemers binnen de ambtenarij. De belastingdienst in 2018, De NVWA vanaf 2002, overhevelen van de jeugdzorg naar de gemeenten, etc.  Iedere organisatie heeft  last van het weghalen van collega’s. De werkdruk wordt verhoogd en het moreel daalt wat resulteert in onverschilligheid.

Gebrek een zelfreinigend vermogen van het ambtelijk apparaat
Dit komt voort uit de innerlijke drang om het eigen fort te bewaken. Kritiek leveren is zeer moeilijk omdat de tenen van een gemiddeld ambtenaar zéér lang en gevoelig.

Gebrek aan heldere communicatie
De overheid is hier heel goed in. De brieven met ambtelijk taal, vol met bombastische uitdrukkingen zijn staatspuzzels. Een doorsnee consumentmoet welhaast een opleiding staatsinrichting hebben gevolgd om alle begrippen goed te kunnen plaatsen. Wat doet het Openbaar Ministerie precies? Wat is een  BOA, APV , DIFTAR,  WABO of VOG?

Wat zijn de verbeterpunten?

• Gun iedereen een training klantgerichtheid.
• Introduceer de methodiek van duidelijk rapporteren.
• Leer goed leesbare en korte rapporten schrijven
• Zorg dat werkachterstand direct verholpen wordt.
• Kijk naar het bedrijfsleven. Daar zijn veel uitstekende voorbeelden te vinden.
• Stel een (ambtelijke) commissie in die de arbeidsvoorwaarden geheel gaat herzien en gelijk gaat trekken met wat bij het bedrijfsleven gewoon is.

One always speaks badly when one has nothing to say.
(Voltaire Franse schrijver 1694 – 1778)